Miejscowość Czyżew położona nad Brokiem w powiecie wysokomazowieckim, historią swą sięga zamierzchłej przeszłości. Pierwsi osadnicy przybyli tu w XI wieku ze środkowej części Mazowsza. Ich bezpieczeństwa strzegł gród kasztelański w Święcku. Osada znajdowała się na szlaku wędrówek takich ludów jak Kryniczanie, Drewlanie, Jadźwingowie, Litwini, Rusini. Po raz pierwszy w dokumencie pisanym w kodeksie dyplomatycznym Jana Kochanowskiego pojawia się Czyżew jako Cisów, Cizów. W roku 1187 dobra Cysewo, Cizewo zostają nadane kanonikom płockim. Około roku 1240 Czyżewo należy do Kasztelanii Świeckiej. Gród został zniszczony w XIII wieku. W tym czasie bowiem toczyły się walki między Rusią, Litwą i Polską o nadgraniczne tereny. Spowodowało to prawie całkowite wyludnienie wsi otaczających Kasztelanię Święcką.

Czyżew uzyskał lokację miejską w 1713 roku, zdegradowany w 1870 roku. Jego prawa miejskie zostały potwierdzone w 1775 roku, natomiast odzyskane zostały 1 stycznia 2011 roku. Równocześnie do Czyżewa przyłączono wsie Czyżew-Stacja i Czyżew-Złote Jabłko. Do końca 2010 roku obowiązywała nazwa Czyżew-Osada. Miejscowość jest siedzibą gminy Czyżew (do 2010 jako gmina Czyżew-Osada).

W mieście znajduje się Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Obecna świątynia murowana została wzniesiona w latach 1869-1874 w stylu neorenesansowym podczas urzędowania proboszcza Tomasza Gogolewskiego, na miejscu kościoła z lat 1696-1710 zniszczonego w 1800 roku. Projektantem budowli był architekt Leandro Marconi z Warszawy. W dniu 30 września 1883 roku kościół został konsekrowany przez biskupa płockiego Kaspra Borowskiego.

Budynek dworca kolejowego, który został zbudowany w latach 1859-1862, kiedy przez Czyżew przeprowadzono linię kolejową Warszawa-Białystok. Daty remontów nieustalone; przebudowie uległo wnętrze, którego centrum stanowił pierwotnie westybul. Ostatni remont w latach 2009-2010: położenie nowych tynków i odwzorowanie boniowania, wymiana stolarki okiennej i drzwiowej oraz dachówki na blachodachówkę, likwidacja profilowanych opasek okiennych. Od 2011 r. miejscowość Czyżew-Stacja, w obrębie której położony był dworzec została włączona do miasta Czyżew. Od 2014 r. obiekt pełni funkcje muzealne jako siedziba Muzeum Ziemi Czyżewskiej.

Na terenie gminy znajduje się Muzeum Ziemi Czyżewskiej, uważane za najładniejsze muzeum w Podlaskiem.

Koncepcja aranżacji pomieszczeń zabytkowego dworca w Czyżewie opiera się na motywie podróży. Charakterystyczne miejsce, gdzie stoi budynek oraz jego wcześniejsze przeznaczenie sprzyja rozważaniom wokół wędrówki rozumianej zarówno dosłownie, jak i bardziej symbolicznie jako podróży w czasie przez historię Czyżewa i jego mieszkańców.

Pozostałe zabytki na terenie Czyżewa:

• synagoga, ul. Piwna / Polna, 4. ćw. XIX w.
• park dworski, 2. poł. XIX w.
• drewniana willa, ul. Mazowiecka 12, pocz. XX w.
• cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej.
• cmentarz grzebalny założony w roku 1860
• kaplica cmentarna z roku 1868 jako grobowa Józefa Małowieskiego
• grobowiec Stolzmanów z trzeciej ćwierci XIX w.
• grobowiec Godlewskich z 1863 r.
• krypta Sutkowskich z końca XIX w. z herbem Pobóg
• inne nagrobki z końca XIX w.
• krzyż przydrożny 1895 r. fundacji Jana Brulewskigo

oprac.: Paulina Dulewicz

red.: Cezary Rutkowski

źródło: Urząd Gminy w Czyżewie, Zabytki Polski, informacje o gminie Czyżew

fot.: Małgorzata Sawicka