Odkrycia archeologiczne dowodzą, że najstarsze ślady osadnictwa na terenie zajmowanym aktualnie przez Białystok i okoliczne miejscowości datowane są na epokę neolitu (kamienia). W XV wieku był to zalesiony obszar, którego dobra należały do wielkoksiążęcej Puszczy Bielskiej. Nieliczne wsie i osady chłopskie tworzyły w niej wyspy osadnicze rozrzucone po puszczy i podlegały władzy starych grodów ruskich: Suraża i Bielska.

Między rokiem 1437, a na pewno przed 1450 r. Michał - syn wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza, nadał dobra obejmujące rejon i okolice obecnego Białegostoku litewskiemu bojarowi (szlachcicowi), Jakubowi Raczce Tabutowiczowi, herbu Łabędź. Skolonizował on otrzymane ziemie i  sprowadził osadników z powiatu lidzkiego. Prawdopodobnie Jakub zbudował pierwszy dwór na wzgórzu zajętym później przez białostocki kościół farny.

W 1520 roku powstało nowe województwo podlaskie włączone zaraz do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po 1569 roku do Korony Polskiej. W tym okresie Białystok zaczął stawać się ośrodkiem pogranicznym na styku różnych fal osadniczych i kultur, oddziaływań Zachodu i Wschodu, Rzymu i Bizancjum, Warszawy i Wilna.

XVII wiek nie był stuleciem sprzyjającym białostockim ziemiom. Potop szwedzki przyniósł regionowi spustoszenie i zniszczenie. Zrujnowany Białystok wraz ze starostwem tykocińskim w 1659 roku za zasługi wojenne otrzymał w użytkowanie hetman polny - Stefan Czarniecki, a w dwa lata później z woli sejmu nabył prawa własności. Tak Białystok odzyskał status dóbr prywatnych. Jednak wspomniane ziemie przekazał córce Katarzynie Aleksandrze, która od 1654 roku była żoną Jana Klemensa Branickiego, herbu Gryf. Ich syn Mikołaj Stefan był pierwszym z rodu Branickich, który na stale osiadł w Białymstoku. W 1691 roku uzyskał on prawa miejskie dla swojej rezydencji od króla Jana III Sobieskiego.

Jednakże do największego rozkwitu Białegostoku przyczynił się Jan Klemens II Branicki, prawnuk Czarnieckiego, uznawany powszechnie za patrona miasta, który zawiadywał dobrami białostockimi w latach 1709-1771. Sprawował on ważne urzędy państwowe jako kasztelan krakowski, hetman wielki koronny i pierwszy świecki senator Rzeczypospolitej. Popierany przez króla Francji, starał się o tron polski, ale przegrał elekcję ze swym szwagrem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Od początku XVIII wieku Białystok pełnił rolę ośrodka miejskiego toteż dzięki zabiegom Jana Klemensa II Branickiego Białystok 1 lutego 1749 roku mógł otrzymać przywilej miejski na prawach magdeburskich, nadany przez króla Augusta III Sasa. W herbie miasta miejsce jelenia wspiętego w prawo z rozłożystymi rogami z końca XVII wieku, zajął gryf biały z koroną, dziobem i przednimi łapami złotymi na czerwonej tarczy, przy czym łapy przednie wspinały się o inicjały właściciela miasta - JKB.

Jeszcze Stefan Mikołaj Branicki zlecił w latach 1691-1697 Tylmanowi z Gameren, architektowi pochodzenia holenderskiego, przebudowę zamku obronnego, zbudowanego jeszcze za czasów Piotra Wiesiołowskiego, na pałac. Jan Klemens II Branicki nadał jednak ostateczny kształt pałacowi i zespołowi parkowo-ogrodowemu, czyniąc zeń wspaniałą rezydencję magnacką. Zamiar właściciela wypełniało wielu architektów, ale za głównego uważa się pułkownika Henryka Klemma. Już w XVIII wieku zespół pałacowy, dzięki okazałości i urokowi, nazwany został przez geografa Bűschinga "Wersalem Polskim". W listach i pamiętnikach z tego okresu pojawiały się też nazwy "Wersal Północy" i "Wersal Podlaski", jednakże obecnie najbardziej rozpoznawalny symbol naszego miasta nazywany jest po prostu Pałacem Branickich. Dwór Branickich stał się ważnym ośrodkiem kultury, wokół którego skupiali się wybitni artyści i naukowcy, a w teatrze dworskim gościnnie występował największe współczesne gwiazdy operowe.

Po pożarze w 1750 roku miasto zostaje przebudowane według nowego planu architektonicznego opartego na wzorach francuskich i saskich. Hetman wprowadził wówczas obowiązek obmurowywania fasad drewnianych budynków w rynku i przy głównych ulicach, które też nakazał wysadzić lipami. Z tego okresu pochodzi Ratusz Miejski, klasztor Panien Miłosierdzia połączony ze szpitalem, zbrojownia, probostwo przy kościele parafialnym, przytułek dla ubogich, kamienica narożna przy rynku, pałacyk gościnny, kaplica św. Rocha, kaplica św. Marii Magdaleny, cerkiew św. Mikołaja i synagoga Wielka. Miasto liczyło wówczas ok. 3,5 tys. mieszkańców, otoczone było parkanem z murowanymi słupami, a dostęp do niego regulowało 6 bram.

W latach 1807–1915 Białystok znajdował się w granicach Imperium Rosyjskiego. Do 1842 r. miasto było stolicą obwodu białostockiego, następnie przyłączono je do guberni grodzieńskiej. Po powstaniu listopadowym w pobliżu miasta ustalono granicę celną między wcześniejszym Królestwem Polskim a Rosją, co wywołało gwałtowną falę migracji ekonomicznej łódzkich fabrykantów. Przyczyniło się to do dynamicznego rozwoju peryferyjnego miasteczka. W tym okresie rozrastający się Białystok zyskał miano „Manchesteru Północy”. W 1862 r. przez Białystok przeprowadzono Kolej Warszawsko-Petersburską, która także przyczyniła się do rozwoju gospodarczego miasta. W 1892 r. uruchomiono w mieście system wodociągów.

W latach 1915–1919 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W 1920 r. Wojsko Polskie stoczyło zwycięską bitwę o wyzwolenie Białegostoku z bolszewikami, uwalniając miasto spod okupacji Armii Czerwonej. W niepodległej Polsce w okresie międzywojennym, miasto było stolicą województwa białostockiego. W tym czasie w mieście został wzniesiony modernistyczny kościół p.w. św. Rocha – ufundowany jako pomnik Odzyskania Niepodległości przez Polskę. Pracę nad jego wykończeniem zrealizowano jeszcze w czasie II wojny światowej w 1944 r. Z kolei po jej zakończeniu w 1946 r. świątynię konsekrowano. W październiku 1939 r. po klęsce wojny obronnej tzw. kampanii wrześniowej Białystok znalazł się pod sowiecką okupacją i został przyłączony do Białoruskiej SRR oraz nadano mu status stolicy obwodu białostockiego.

W czerwcu 1941 do Białegostoku wkroczyły wojska niemieckie. Od lipca 1941 do lipca 1944 był on ośrodkiem administracyjnym Okręgu Białostockiego. Pod koniec lipca 1941 roku w mieście utworzono getto, w którym w 1943 r. wybuchło powstanie. W lipcu 1944 miały miejsce ciężkie walki o wyzwolenie Białegostoku spod okupacji hitlerowskiej, w wyniku których miasto poważnie ucierpiało. Po II wojnie światowej odbudowane miasto na zawsze utraciło swój poprzedni blask, od którego biła wielowiekowa historia miasta. Dzięki powojennym migracjom ludności wiejskiej Białystok powiększył się, kilkukrotnie przewyższając liczbę swoich mieszkańców sprzed 1939 r. W tym okresie powstały liczne szkoły, uczelnie i nowe ośrodki przemysłowo-usługowe.

Od 1999 r. Białystok stał się stolicą województwa podlaskiego i znacząco zwiększył swój obszar. W 2002 r. przyłączono wieś Zawady, a w 2006 r. 4 kolejne miejscowości.

Obecnie Białystok to największa aglomeracja w Polsce północno - wschodniej, która obecnie liczy ponad 290 tys. mieszkańców, stolica województwa podlaskiego i siedziba władz województwa. Pełni funkcję administracyjnego, gospodarczego, naukowego i kulturalnego centrum regionu. Miasto jest dużym węzłem komunikacyjnym, którego oś stanowi linia kolejowa łącząca Warszawę z Wilnem. Obok Lublina i Rzeszowa jest najważniejszym ośrodkiem kulturalnym i uniwersyteckim we wschodniej Polsce. Mieści się tu wiele szkół wyższych, w których w systemie dziennym, wieczorowym i zaocznym kształci się ok. 45 tys. studentów. Białystok uczestniczy w pracach Unii Metropolii Polskich, a ze względu na wyjątkowe walory w 1993 roku jako pierwszy w Polsce został przyjęty do międzynarodowego projektu Sieci Zdrowych Miast - Światowej Organizacji Zdrowia. Administracyjnie w ramach Białostockiej Aglomeracji Miejskiej miasto stanowi jedną gminę miejską, składającą się z 28 osiedli położonych na 102,3 km².

Białystok jest największym ośrodkiem kulturalnym w północno-wschodniej Polsce. Działa tu największe w województwie Muzeum Podlaskie, posiadające oddziały w Białymstoku (Muzeum Historyczne, Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego, Białostockie Muzeum Wsi), w Choroszczy (Muzeum Wnętrz Pałacowych), w Supraślu, Tykocinie oraz Bielsku Podlaskim. W Białymstoku działają także: Muzeum Wojska oraz Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu w Białymstoku. Mieści się tu również jedna z najlepszych polskich galerii sztuki współczesnej – Galeria Arsenał. Drugą miejską galerią jest Galeria im. Sleńdzińskich, posiadająca największy w Polsce zbiór dzieł sztuki i pamiątek archiwalnych polskiego rodu artystów z Wilna. Ponadto działa tu 19 prywatnych galerii sztuki.

Dzięki Białostockiemu Teatrowi Lalek oraz Wydziałowi Sztuki Lalkarskiej warszawskiej Akademii Teatralnej Białystok uzyskał miano polskiego centrum sztuki lalkarskiej. Oprócz BTL-u istnieje tu także Teatr Dramatyczny oraz kilkanaście teatrów prywatnych (w tym Teatr Wierszalin z Supraśla oraz Teatr K3 z Białegostoku). Miasto posiada również filharmonię. Lokalny samorząd wraz z Urzędem Marszałkowskim wybudowali Europejskie Centrum Muzyki i Sztuki, w skład którego wchodzą: Opera i Filharmonia Podlaska, rozbudowany teatr lalek oraz multikino.

W Białymstoku funkcjonuje kilkadziesiąt klubów i drużyn sportowych, zarówno seniorskich, jak i juniorskich oraz młodzików. Kilkanaście bierze udział w rozgrywkach wojewódzkich i ogólnopolskich. Wśród nich są: Jagiellonia Białystok, Hetman Białystok, MOSP Białystok, Piast Białystok, Włókniarz Białystok, Włókniarz Białystok (sekcja żeńska), PKK Żubry Białystok, Lowlanders Białystok, ADH Białystok, Podlasie Białystok, MKS Juvenia Białystok, Rugby Białystok, BAS Białystok oraz UKS Dojlidy Białystok.

Na swoim obszarze miasto Białystok liczy 8 parków, 12 skwerów oraz 2 rezerwaty przyrody.

tekst: Cezary Rutkowski na podst.: Urząd Miejski w Białymstoku, info.bialystok.pl, Wikipedia
red.: Paulina Dulewicz
fot.: Cezary Rutkowski, Kamil Timoszuk, Mateusz Duchnowski, Małgorzata Sawicka, Piotr Babulewicz