Polska szlachta niechętna orderom

W Królestwie Polskim, a później w Rzeczpospolitej Obojga Narodów do XVIII w. nie udało się ustanowić żadnego orderu. Było to spowodowane ustrojem, u którego podstaw leżała zasada równości szlacheckiej. Szlachta obawiała się, że poprzez nadawanie orderu król wzmocni swoją pozycję kupując w ten sposób lojalność szlachty, czy zyskując nowych sojuszników. Przyjmowanie zagranicznych orderów przez przedstawicieli szlacheckiego stanu budziło również brak szacunku pozostałych szlachciców, ponieważ wiązało się to z przynależnością do kapituły orderu, której przewodniczył obcy monarcha i było odczytywane jako oddanie mu hołdu, a nawet zdradę państwa.

Próba ustanowienia pierwszego polskiego orderu w pierwszej połowie XVII w.

Władysław IV Waza, król Polski zamierzając wzmocnić władzę królewską, podjął próbę ustanowienia swojego orderu mając na celu pozyskanie polskich magnatów za swoich sojuszników, tym samym włączając ich do kapituły. Arystokraci staliby się kawalerami jego orderu, a król Polski jego wielkim mistrzem. Odznaczenie miało nosić nazwę Orderu Niepokalanego Poczęcia NMP. Jednak pomimo zatwierdzenia jego statutu przez papieża Urbana VIII, przeciwko ustanowieniu odznaczenia zawiązała się opozycja magnacko-szlachecka, która wymusiła na władcy odstąpienie od tego pomysłu i napisanie poręczenia, że król nie ustanowi orderu bez zgody sejmu. W związku z tym projekt jego ustanowienia upadł.

Ustanowienie pierwszego polskiego odznaczenia w warunkach wojny

Jesienią 1705 r. na ówczesnych ziemiach Rzeczpospolitej toczyła się tzw. Wielka Wojna Północna od 1700 r., pomiędzy Rosja, Saksonia, Dania, a Szwecją. Polska do 1704 r. pozostawała neutralna. Szlachta przystąpiła do wojny mając przeciwne stanowiska i zawiązała dwie walczące ze sobą konfederacje: warszawską, która poparła Szwedów, ogłosiła detronizację Augusta II i wybrała Stanisława Leszczyńskiego nowym królem Polski, oraz sandomierska, która była lojalna wobec króla Augusta i zawiązała sojusz z Rosją. W październiku 1705 r. poszczególne tereny wschodniej Rzeczpospolitej były zajmowane przez wojska rosyjskie.

W tym samym czasie August II, który będąc stroną konfliktu od początku wojny jako elektor saski, przebywał w Saksonii po wycofaniu swoich wojsk z terenów Rzeczpospolitej pod naporem Szwedów. August II Mocny zdecydował się na spotkanie z przebywającym na Zamku w Tykocinie carem Rosji Piotrem I, by dalej prowadzić w wojnie i uzyskać od niego pieniądze na odbudowe armii saksońskiej.  Jednocześnie wykorzystując sukcesy rosyjskich wojsk w wojnie przeciwko Szwecji postanowił wzmocnić również władzę królewską, której formalnie został pozbawiony, ale się jej nie zrzekł. Dnia 1 listopada 1705 r. na zamku w Tykocinie ustanowił pierwsze polskie odznaczenie państwowe w obecności rosyjskiego cara oraz części polskiej magnaterii, które zostało nazwane Orderem Orła Białego. August II Mocny legitymizował ważność tego odznaczenie odwołując się do historii Piastów i podkreślając, że przywrócił to odznaczenie i nie ustanowił niczego nowego.

W odrodzonej Polsce

Od 1705 r. order zmieniał swój wygląd, ale nie zmieniał swej wymowy. Statut orderu opracowano i przyjęto dopiero w odrodzonej Polsce 1921 r. Z nowelizacjami przetrwał do 1991 r. W latach 1939-1991 order przyznawały władze RP na emigracji. W 1992 r. został ustawą przywrócony w III Rzeczpospolitej. Pierwszą osobą odznaczoną przez prezydenta Lecha Wałęsę był papież Jan Paweł II (1993 r.).
W ciągu 315 lat istnienia Orderem Orła Białego najwyższe odznaczenie państwowe otrzymało  ponad 1500 osób.

Oprac. Cezary Rutkowski na pdst. Michał Sierba, Tykocińskie początki Orderu Orła Białego, [w:] Vade Nobiscum nr VI